Allt síðan á 19. öld hefur það tíðkast að gefa því fræga fólki sem stigið hefur fæti á íslenska grund hinn virðulega titil „Íslandsvinur“. Fæstir verðskulda þó þann titil, því yfirleitt hefur fólk aðeins átt leið sína um Ísland á leið sinni til einhverns annars áfangastaðar. En ef einhvern skyldi þó nefna sem ætti þennan heiður skilið þá er það, athafnamaðurinn og hönnuðurinn William Morris.
Árið 1871 ákváðu Eiríkur Magnússon skjalavörður í Cambridge og Morris að heimsækja Ísland og réði þar miklu að hinn 37 ára gamli Morris vildi komast í burtu frá Kelmscott manor og erfiðleikunum í hjónabandi hans og Jane Burden. Morris tók með sér glósubók og skrifföng svo hann gæti skrifað um ferð sína en skrifin voru ætluð Georgiu, eiginkonu vinar hans Edwards Burne-Jones. Fann Morris fyrir sterkri tengingu við þessa konu sem eflaust kom til af því að hún átti í svipuðum vanda í einkalífi sínu og hann.
Með í Íslandsför Morris voru, ásamt Eiríki Magnússyni, þeir Charles Faulkner, samstarfsmaður Morris, og W. H. Evans yfirmaður í breska hernum. Faulkner kemur fyrir í skrifum Morris sem önugur fýlupoki sem ávallt var til trafala. Hann var t.d. sá fyrsti til að verða sjóveikur, síðastur á fætur, ömurlegur kokkur og átti í stöðugum þrætum við Morris sem virtist þó hafa gaman af þeim viðskiptum. Evans var aftur á móti nákvæmnismaður sem lá yfir kortum sínum og varð viðskotaillur ef hann til dæmis gat ekki kynnt eld. Vest þótti Morris að hann hló aldrei að bröndurum hans og Faulkners. Minna ber á Eiríki í lýsingum Morris en honum virðist hafa verið mikið í mun að sýna landið í sem bestu ljósi og var mjög miður sín þegar hlutirnir gengu ekki sem skyldi. Sjálfur lýsir Morris sér sem kappsmanni miklum og hæðist stöðugt að sjálfum sér.
Ferðafélagarnir lögðu af stað frá Edinborg í byrjun júlí og var ferðinni fyrst heitið til Færeyja.
Um íbúa eyjarinnar hafði Morris þetta að segja:
„Fólkið sem við hittum var mjög kurteist, geðgott og virtist ánægt. Konurnar voru ekki laglegar, en fjarri því að vera neinar herfur. Aftur á móti voru karlmennirnir myndarlegir og báru sig alltaf vel í sínum snotra búningi. … [Þeir] voru oft dökkir á hörund og þunglyndislegir á svip, sem eðlilegt er um þá, sem dvelja í litlum afskekktum eyjum.“
Færeyingar frá Hvalvík árið 1899
Næst lá leiðin til Íslands og komu þeir fyrst að landi í Berufirði án þess þó að stoppa við. Þá var siglt rakleitt til Reykjavíkur. Ekki er hægt að segja að Morris hafi heillast að staðnum. Ströndin þótti honum lág og leiðinleg en bærinn var þó skárri að hans mati en bæirnir í Norður-Englandi. Aftur á móti þótti Morris meira til sveitabæjanna á Engey og Viðey koma. Ferðalangarnir stoppuðu í Reykjavík í tvo daga en héldu svo af stað til Bergþórshvols í Landeyjum. Á leiðinni gistu þeir í tjöldum og áttu aðeins stutta viðkomu í Odda þar sem þeim var boðið í heldri stofuna hjá prófastinum. Morris lét vel að híbýlum prestsins en varð aftur á móti illilega brugðið þegar hann kom til bóndans á Bergþórshvoli.
„Þetta var fyrsti bóndabærinn, sem ég hafði komið inn í því baðstofan hjá prófastinum í Odda var óvanalega vegleg, jafnvel á prestsetri. Hold mitt nötraði af ótta … því ég var uppfullur af hinum heimskulegustu ferðamannasögum.“
Meðal þess sem þeir Morris og félagar höfðu meðferðis frá Englandi voru byssur sem þeir notuðu til að veiða smáfugla svo sem Spóa og Lóur, sem þeir síðan elduðu sér til matar. Á Bergþórshvoli mátti aftur á móti litlu muna að þeir hefðu orðið manni að fjörtjóni en þá fór Eiríkur Magnússon heldur ógætilega með byssu sína.
„Þegar Eiríkur ætlaði að fjarlægja skotið úr byssu sinni, tókst ekki betur til en svo, að hann kom við gikkinn og skotið reið af og fór um það bil sex þumlunga frá höfði bóndans og lenti í bitanum fyrir ofan dyrnar. Eiríkur varð fölur sem nár og ég er viss um að eins hefur farið fyrir mér. En enginn týndi lífi og bóndinn skellihló, svo við reyndum allir að gera sem minnst úr þessu.“
Næst lá leiðin til Hlíðarenda en þar hitti Morris fyrir Jón Jónsson söðlasmið frá Hlíðarendakoti. Jón bauðst að taka Morris með sér í dagsferð til Þórsmerkur en staðurinn kom Morris úr jafnvægi þar sem hann var framandi manni sem fram til þessa haft lært að meta hið blíða landslag Englands.
„Sannarlega var þetta það sem ég kom til að sjá, en samt fannst mér ég vera bugaður eins og ég mundi aldrei komast til baka. En þessu fylgdi einnig upphafning og mér virtist ég skilja hvernig menn ættu að finna ímyndun sína örvast á slíkum stað, þrátt fyrir allt óhagræðið.“
Morris þótti landslagið í Þórsmörk hrikalegt
Frá Hlíðarenda var haldið til Geysis þar sem ferðalangarnir stöldruðu við í tvo daga. Síðan vestur yfir Kaldadal og stoppað á bænum Kalmannstungu þar sem Morris neyddist til að sofa í einum af þessum hræðilegu baðstofum. Eftir erfiða ferð yfir Arnarvatnsheiði komu ferðalangarnir við á bænum Grímsnesi. Þá var haldið til Víðidalstungu þar sem Morris fékk að líta nokkra muni svo sem útsaumað klæði með efni úr ritningunni og leit út fyrir að vera frá 13. öld. Morris benti aftur á móti réttilega á að klæðið væri líklega frá 18. öld eins og fram kemur í grein eftir Elsu Guðjónsson fornleifafræðing sem birtist í Árbók hins íslenska fornleifafélags árið 2001. Klæði þetta dúkkaði upp áratug síðar í Englandi þegar það var boðið Safni Viktoríu og Alberts til kaups en ágóðinn átti að renna til bágstaddra Íslendinga.
Á seinni helmingi ferðalags síns hélt Morris vestur í dali og skoðaði sögusvið Laxdælu. Síðan var farið um Snæfellsnes þar sem Morris náði að yfirstíga ótta sinn við skriðunar í Búlandshöfða en um þær hafði hann nokkrar hryllingssögur. Frá Snæfellsnesi var svo haldið til Reykholts og þaðan yfir Kaldadal til Þingvalla.
Meðal þeirra sem urðu á vegi Morris voru nokkrir drykkjumenn, en Morris virðist hafa haft hina mestu skemmtan af slíkum uppákomum. Í Hrútafirði rak einn fullur Íslendingur hausinn inn fyrir tjaldskörina hjá Morris og sagði að honum hafi verið fyrirskipað að sjá um hesta þeirra leiðangursmanna. Eftir að hafa þegið smá viskí í flösku sína sem merkt var miða sem á stóð „möndluolía“ hélt maðurinn flöskunni á móti tunglsljósinu til að sjá hversu mikið hann ætti. Síðan settist hann klofvega ofan á mæni á útihúsi og hóf upp raust sína við litla hrifningu leiðangursmanna. Svo leið um nokkra stund og Morris og félagar héldu aftur í tjöld sín en langt var liðið á nóttina. Ekki voru þeir þó lausir við kauða því aftur var tjaldskörinni lyft og inn rak maðurinn hausinn og spurði hvort þeir vildu ekki að hann syngdi fyrir þá. Morris var ekki á þeim buxunum og hélt þá maðurinn á brott.
Önnur skemmtileg uppákoma varð þegar þeir Morris settust niður í gestastofunni hjá bóndanum á Helgafelli í Helgafellssveit. Gefum Morris orðið.
„[Bóndinn] kom inn meðan við vorum að drekka kaffið og spurði okkur allt í einu hvað klukkan væri. Við sögðum hálf fimm, sem var rétt samkvæmt okkar klukkum. Þá sagði hann: „Þið eruð vitlausir, hún er hálf ellefu, lítið á mína klukku“. Við gerðum það og hún var fimm. Hann hélt samt sínu fram, en allt í einu varð hann á sama máli og við. Ég er hræddur um að hann hafi verið drukkinn.“
Morris dvali í þrjá daga Þingvöllum áður en hann hélt áfram ferð sinni til Reykjavíkur. Þegar til Reykjavíkur var komið höfðu Morris og ferðafélagar hans lokið sex vikna ferðalagi um Ísland á hestbaki. Morris var byrjaður að finna til heimþrár en jafnframt var hann dapur yfir því að ferð hans var brátt á enda. Lauk Morris ferð sinni endanlega þann 7. september en þá voru liðnir rétt rúmlega tveir mánuðir síðan hann lagði upp í hana.
Hér lýkur öðrum hlutanum í þessari frásögn en í þeim næsta verður fjallað um ást Williams Morris á mat og hvaða áhrif Íslandsferðin hafði á hann.
Pamfílus 